* Demir, Abdullah. Ebû İshak es-Saffâr’ın Kelâm Yöntemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) fıkhî görüşleri, öğrencisi Muhammed eş-Şeybânî (ö. 189/805) tarafından kaleme alınan Ẓâhirü’r-rivâye olarak bilinen eserler aracılığıyla; itikādî görüşleri ise doğrudan kendisine nisbet edilen iki farklı el-Fıḳhü’l-ekber nüshası (el-Fıḳhü’l-ekber – el-Fıḳhü’l-ebsaṭ) ile el-Âlim ve’l-müte‘allim, Risâletü Ebî Ḥanîfe ilâ Osmân el-Bettî ve el-Vaṣıyye adlı risâleleri aracılığıyla sonraki nesillere ulaştı. İslâm coğrafyasının doğu kanadında yer alan Horasan ve Mâverâünnehir bölgelerinde daha fazla yayılma imkânı bulan onun itikādî görüşleri, Ebû Bekir Ahmed b. İshâk el-Cüzcânî (ö. III./IX. yüzyılın ortaları), Ebû Nasr Ahmed b. Abbâs el-İyâzî (ö. III./IX. yüzyılın son çeyreği), Ebû Bekr Muhammed b. el-Yemân es-Semerkandî (ö. 268/881) ve Ebû Mansûr el-Mâtürîdî (ö. 333/944) tarafından kaleme alınan eserlerle akāidden kelâma dönüşüm sürecine girdi. Bu çalışmada, Ebû Hanîfe’nin görüşleri temelinde oluşan Mâtürîdî mezhebinin teşekkül süreci kronolojik olarak gösterilmeye çalışıldı. Tablonun ilk satırında tarih aralığı verilen dönemi en iyi yansıttığı düşünülen başlığa yer verildi. Akabinde Hanefîler’in o dönemde kendi din anlayışlarına tehlike olarak algıladıkları mezheplerin isimleri sıralandı. Son olarak ise kendilerini tanıtmakta kullandıkları isimler ile muhaliflerinin onlara verdiği adlandırmalar belirtildi. Tablonun sütun kısmında ise 120/738 yılından başlanarak 1437/2015 yılına kadarki süreçte Hanefî-Mâtürîdî din anlayışının teşekkülüne ve gelişim sürecine etki eden siyâsî ve sosyo-kültürel gelişmeler ile bu gelenekle bağlantılı şahıs, eser ve gelişmelere yer verildi. Böylece Hanefî-Mâtürîdî din anlayışının akāidden kelâma dönüşüm sürecinin ve itikādî mezhep kimliği kazanmasının evreleri ortaya konulmaya çalışıldı.
| Ebû Hanîfe’nin İtikādî Görüşlerinin Horasan ve Mâverâünnehir’e YayılmasıDönem: 100/718 – 250/864 Öncelikli Tehdit: Hâricîler – Kaderiyye/Mu‘tezile – Ashâbü’l-hadis İsimlendirme: Ashâbü Ebî Hanîfe – Ashâbü’r-re’y – Mürcie (Ashâbü’l-hadîs’in ithamı). | ||
| Hicrî/Milâdî | Önemli Hâdiseler | Hanefîlik |
| 120/738 | Ebû Hanîfe’nin hocası Hammâd b. Ebî Süleymân’ın vefatı. | |
| 132/750 | Emevîler’in yıkılışı; Abbâsîler’in kuruluşu. | |
| 150/767 | Bid‘at olarak eleştirilen kelâm yöntemine başvurmanın gerekliliğini savunan Ebû Hanîfe’nin vefatı. | |
| 176/792 | el-Fıḳhü’l-ekber’in ilk râvisi Hammâd b. Ebî Hanîfe’nin vefatı. | |
| 182/798 | Risâletü Ebî Ḥanîfe ilâ Osmân el-Bettî ile el-Vaṣıyye’nin ilk râvisi Ebû Yûsuf’un vefatı. | |
| 189/805 | Kaleme aldığı Ẓâhirü’r-rivâye kitapları ile Ebû Hanîfe’nin fıkhî görüşlerini, sonraki nesillere aktaran öğrencisi Muhammed eş-Şeybânî’nin vefatı.* Ebû Hanîfe’nin akāid risâlelerinin rivayet senetlerinde adı geçmez. | |
| 199/814 | el-Fıḳhü’l-ebsaṭ’ın ilk râvisi Ebû Mutî’ Hakem b. Abdullah el-Belhî’nin vefatı. | |
| 200/816 | el-Âlim ve’l-müte‘allim’in râvisi Ebû Süleymân Mûsâ b. Süleymân el-Cüzcânî’nin vefatı.* Semerkant’ta Dârü’l-Cüzcâniyye diye anılan medreseyi kurdu. | |
| 204/819 | Sâmânîler’in Mâverâünnehir hâkimiyetinin başlangıcı. | |
| 208/823 | el-Âlim ve’l-müte‘allim’in ilk râvisi Ebû Mukātil Hafs b. Selm es-Semerkandî’nin vefatı. | |
| 217/832 | Buhara Hanefîleri’nin öncüsü ve ilk reisi fakih Ebû Hafs el-Kebîr’in vefatı.* Kelâma dair sadece “İman, dil ile ikrardır” görüşü bilinmektedir. | |
| 218/833 | Mihne’nin başlangıcı.Abbasî halifelerinden Me’mun, Mu’tasım ve Vâsık dönemlerinde (218-234/833-849) devlet desteği ile on altı yıl Mu‘tezile âlimlerinin başrol oynadığı Ashâbü’l-hadîs’e karşı mihne süreci yaşandı. | |
| 233/848 | Risâletü Ebî Ḥanîfe ilâ Osmân el-Bettî ile el-Vaṣıyye’yi Ebû Yûsuf’tan rivayet eden Ebû Abdillâh Muhammed b. Semâa b. Ubeydillâh et-Temîmî el-Kûfî’nin vefatı. | |
| 234/849 | Mihne’nin sonu.* Mihne’nin sonucu olarak Mu‘tezile, İslâm coğrafyasının merkezi şehirlerindeki gücünü kaybetti; Ashâbü’l-hadis güçlenmeye başladı. | |
| 248/862 | Mâtürîdî’nin hocası Ebû Abdullah Muhammed b. Mukātil er-Râzî’nin vefatı. * el-Âlim ve’l-müte‘allim ile el-Fıḳhü’l-ekber’in râvisidir. | |
| Ebû Hanîfe’nin İtikādî Görüşlerin Mâverâünnehir’de Kelâm Yöntemiyle Savunulması (Akāidden Kelâma Dönüşümün Başlangıcı) Dönem: 250/864 – 370/980 Öncelikli Tehdit: Mu‘tezile – Kerrâmîler – Neccârîler – İsmaîlîler/Karmâtîler İsimlendirme: Ehl-i sünnet – Ashâbü Ebî Hanîfe – Cüzcâniyye (Ebû Bekir el-Cüzcânî’nin taraftarları) | ||
| Hicrî/Milâdî | Önemli Hâdiseler | Hanefîlik – Mâtürîdîlik |
| III./IX. yüzyılın ortaları | Mütekellim Ebû Bekir Ahmed b. İshâk el-Cüzcânî’nin vefatı.* Ebû Süleymân el-Cüzcânî’nin öğrencisi; Mâtürîdî’nin hocasıdır.* el-Âlim ve’l-müte‘allim’in râvisidir.* Kelâm yöntemi ile yazılan el-Farḳ ve’t-temyîz, Kitâbü’t-Tevbe ve Kitâbü’t-Tevḥîd’in müellifidir.* Nesefî, onu Mâverâünnehir’de Ehl-i bid‘at ile mücadele edenlerin öncüsü olarak sayar. Ayrıca Nesefî’ye göre o, tekvîn konusunda Mâverâünnehir ehlinin duruşunu belirleyen kişidir. | |
| 255/869 | Kerrâmiyye fırkasının kurucusu Muhammed b. Kerrâm’ın vefatı. | |
| 256/870 | İmam Buhârî’nin vefatı.* Buhârî’nin tekvin sıfatı, büyük günah işleyenlerin tekfir edilemeyeceği, imanla İslâm’ın aynı şey olduğu ve halku’l-Kur’ân konularındaki görüşleri Ebû Hanîfe’ye yakındır. | |
| 260/874 sonrasıIII./IX. yüzyılın son çeyreği | Buhara, Sâmânîler’in yönetimine geçti. | Ebû Bekir el-Cüzcânî’nin öğrencisi Mes’eletü’ś-śıfât’ın müellifi mütekellim Ebû Nasr Ahmed b. Abbâs el-İyâzî’nin vefatı.* Mâtürîdî’nin hem hocası ve hem de ders arkadaşı.* Nesefî, onu Mâverâünnehir’de Ehl-i bid‘at ile mücadele edenlerin arasında sayar. |
| 268/881 | er-Red ale’l-Kerrâmiyye, Meâlimü’d-dîn ve el-İ‘tisâm’ın müellifi mütekellim Ebû Bekr Muhammed b. el-Yemân es-Semerkandî’nin vefatı.* Nesefî’ye göre “Muhtemelen o Kerrâmiyye mezhebine ilk reddiye yazandır, çünkü söz konusu mezhep onun döneminde zuhur etmişti”. | |
| 268/881 | el-Fıkhü’l-ekber ve er-Risâle’nin râvilerinden Nusayr b. Yahya el-Fakih el-Belhî’nin vefatı.* Ebû Süleymân el-Cüzcânî’nin öğrencisi.* Ebû Hanîfe’nin öğrencisi Ebû Mutî’ el-Belhî ile irtibatlıdır. | |
| 270/883 | er-Red alâ ehli’l-ehvâ’nın müellifi Ebû Hafs es-Sagīr’in vefatı.* Saffâr, Hanefî âlimlerce yazılan mezhepler tarihi kaynaklarının ilk örneklerinden olan ve günümüze ulaşmayan bu esere sıkça atıf yapar. Bu atıflardan Muhammed b. Ahmed b. Hafs el-Kebîr’in Mâverâünnehir’de Ebû Hanîfe’nin görüşlerinin önemli bir temsilcisi olduğu anlaşılır. | |
| 279/900 | Buhara, Sâmânîler’in başşehri oldu. | |
| 318/930 | Kerrâmî görüşlere eğilimli Ebû Mutî‘ Mekhûl b. el-Fazl en-Nesefî’nin vefatı.* er-Red alâ ehli’l-bida‘ ve’l-ehvâi’d- ḍâlleti’l-muḍılle müellifidir.* Bu eser, Hanefî fırak geleneğinin 12×6+1=73 şeklindeki fırka tasnif yönteminin temelini oluşturuyor. | |
| 321/933 | Ebû Hanîfe’nin itikādî görüşlerini Ashâbü’l-hadîs anlayışı doğrultusunda yorumlayan Ebû Ca‘fer et-Tahâvî’nin vefatı. | |
| 331/943 | Sâmânîler, I. Nûh b. Nasr’ın 331/943 yılında iktidara gelmesiyle başlayan son altmış yıllık dönemde gerileme ve çöküş sürecine girdi. | |
| 332/943 | Mâverâünnehir’de Karmatî tehdidinin bastırılması.* İsmâilîlik, Sâmânî yöneticileri arasında da benimsenmişti.* Karmatî Muhammed b. Ahmed en-Nesefî’nin idamı.* İsmâilî davetçi Ebû Hâtim er-Râzî’nin vefatı. | Mâverâünnehir’deki İsmâilî-Karmâtî tehdidinin zor kullanılarak bastırılması, onların cezalandırılması ve takibi sürecinde rol alan Hanefî fakihlerin güç ve etkinliklerini artırdı. Buna karşın kelâm ilmi ve mütekellimler geri plana itildi. |
| 333/944 | Ebû Bekir el-Cüzcânî’nin öğrencisi Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin vefatı.* el-Âlim ve’l-müte‘allim’in râvisidir.* Ebû Hanîfe’nin itikādî görüşlerini benimseyerek kelâm yöntemi Kitâbü’t-Tevḥîd gibi eserlerinde savundu.* Nesefî, tekvîn görüşünü kabul edenlerin isimlerini saydıktan sonra sayılan âlimlerin hiçbirisi olmasa bile Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin bu görüşte olması yeterlidir” diyerek onu öne çıkardı. | |
| 336/947 | Kelâm karşıtı Belhli Hanefî fakih Ebü’l-Kāsım es-Saffâr’ın vefatı.* Sonraki süreçte fakih Hanefîler, kelâma karşı tutumlarında ona atıf yapmaya başladı. | |
| 335/947 | el-Fıkhü’l-ekber ve el-Fıḳhü’l-ebsaṭ’ın râvilerinden Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Fârisî’nin vefatı. | |
| 340/951 | Irak Hanefîler’in önde gelen temsilcisi Mu‘tezilî anlayışa eğilimli Ebü’l-Hasan el-Kerhî’nin vefatı. | |
| 342/953 | Sûfî-mütekellim Hakîm es-Semerkandî’nin vefatı.* Mâtürîdî’nin arkadaşıdır. Onun mezar taşına övgü dolu ifadeler yazdırdı.* Sâmânî Emîri İsmâil b. Ahmed, İsmâilî tehlikesine karşı onun yazdığı es-Sevâdü’l-a‘ẓam’ı resmi inanç ilmihali olarak benimsedi ve yaydı. | |
| 345/956 | İrşâdü’l-mühtedî ile ez-Zevâ’id ve’l-fevâ’id’in müellifi mütekellim Ebü’l-Hasan Ali b. Saîd er-Rüstüfeğnî’nin vefatı.* Mâtürîdî’nin arkadaşı ve öğrencisi.* Hocası Mâtürîdî’nin vefatı sonrasında kendisine Semerkant’ta başka bir hoca bulamadığı için Belh’e gitmek zorunda kaldı.* Nesefî ona atıf yapar. | |
| IV./X. yüzyılın ikinci yarısı | Keşfü’l- ġavâmiz fî aḥvâli’l-enbiyâ müellifi Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Yahyâ el-Beşâgarî’nin vefatı.* Rüstüfeğnî’nin öğrencisidir ve Mâtürîdî’ye değer veren biridir. | |
| 352/963 | Semerkantlı Hanefî fakih Ebû Nasr Mansûr ed-Debûsî’nin vefatı.* O ve öğrencileri, Karmatîler’i takip ederek ortaya çıkarmayı ve öldürmeyi vacip kabul etti. Bu anlayış, kelâmla meşgul olmayı da korkulan bir işe dönüştürdü.* Debûsî, kelâm karşıtı Ebü’l-Kāsım es-Saffâr’ın öğrencisidir. | |
| IV./X. yüzyılın ikinci yarısı | Yöneticilerden ve devlet görevinden uzak durmayı tercih eden Mâtürîdi ile bu konuda zıt bir eylem içindeki Ebû Ahmed el-İyâzî arasında anlaşmazlık yaşandığı anlaşılmaktadır. | Ebû Nasr el-İyâzî’nin büyük oğlu fakih Ebû Ahmed el-İyâzî’nin vefatı.* Hâkim es-Semerkandî, İbn Yahya ve Hasîrî gibi âlimlerin onunda hakkındaki eleştirileri bilinmektedir. Muhtemel Mâtürîdî anlayıştan farklı olarak kelâma mesafeli bir bakış açısına sahipti. Muhtemelen İyâziyye adlandırması da onun bu tutumunu benimseyenleri ifade etmektedir.* Kelâmî görüşleri veya bu alanda eseri bilinmemektedir.* Nesefî, onu Mâverâünnehir’de Ehl-i bid‘at ile mücadele edenlerin arasında sayar. |
| IV./X. yüzyılın ikinci yarısı | Ebû Nasr el-İyâzî’nin küçük oğlu el-Mesâilü’l-aşr el-İyâżiyye müellifi mütekellim Ebû Bekir el-İyâzî’nin vefatı.* İbn Yahya onu Ehl-i sünnet’in bayraktarı olarak anar.* Nesefî, onu Mâverâünnehir’de Ehl-i bid‘at ile mücadele edenlerin arasında sayar.* Mâtürîdî anlayışın en belirgin görüşü olan Allah’ın ezelî olarak hâlık olduğunu (tekvîn) savunma, onda da görülür. | |
| IV./X. yüzyılın ikinci yarısı | Rüstüfeğnî’nin öğrencisi ve Cümelü uṣûli’d-dîn’in müellifi mütekellim Ebû Seleme es-Semerkandî’nin vefatı.* Nesefî, onu Mâverâünnehir’de Ehl-i bid‘at ile mücadele edenlerin arasında sayar.* Tekvîni savunur. | |
| IV./X. yüzyılın ikinci yarısı(370/980) | Rüstüfeğnî ve Ebû Seleme’nin öğrencisi Şerḥu Cümeli uṣûli’d-dîn’in müellifi mütekellim İbn Yahyâ’nın (Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. İshak) vefatı. * Mâtürîdî’yi “Zamanında ilimde, anlayışta, mezhepleri bilmede ve takvada yegâne idi” şeklinde tavsif eder. | |
| Mâverâünnehir’de Kelâm Yönteminin Kullanımın Zayıflaması ve Fıkha Yönelişin Artması (Hanefî mezhebinin ağırlık merkezinin Irak’tan Mâverâünnehir bölgesine kaydığı zaman dilimi) Dönem: Hicrî 370/980 – 450/1058 Öncelikli Tehdit: Hanefî fakihlerin kelâm karşıtlığının güçlenmesi – Eş‘arîler ile Hanefîler arasında fıkhî konularda sert tartışmaların yaşanması ve kelâmî alanda tekvîn konusundaki ilk çekişmelerin başlaması İsimlendirme: Hanefiyye | ||
| Hicrî/Milâdî | Önemli Hâdiseler | Hanefîlik – Hanefî Kelâmı |
| 373/984 | Sûfî-fakih Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin vefatı.* Mâtürîdî’ye atıf yapmaz. | |
| 390/1000 | Ebû Muhammed Abdülkerîm b. Mûsâ el-Pezdevî’nin vefatı.* Mâtürîdî’nin öğrencisi ve onun kelâmî görüşlerini Pezdevî nesline ileten kişi.* Pezdevî kardeşler Ebü’l-Yüsr ve Ebü’l-Usr’un büyük dedesi. | |
| 380/990 | Hanefî – sûfî Muhammed b. İbrâhîm b. el-Kelâbâzî, et-Ta‘arruf adlı eserinde Allah’ın ezelde yaratıcı olması (tekvîn) konusuna değindi ve bunu gerçek sufîliğin bir alâmet-i farikası olarak nitelendirdi. | |
| 389/999 | Sâmânîler döneminin sonu Karahanlılar’ın başlangıcı. | |
| 400/1009 | Ebû Ali Hüseyin b. Yahya b. Ali el-Buhârî ez-Zendevistî’nin vefatı.* Ravdatü’l-ulema ve nüzhetü’l-Fudala’da Mâtürîdî ile Ebû Ahmed el-İyâzî arasında yaşanan ve siyasilere mesafeli durmakla ilgili bir anlaşmazlık anlatılır. | |
| 417/1026 | Şâfiî fakihi Ebû Bekr Abdullah b. Ahmedel-Kaffâl el-Mervezî’nin vefatı. * 410 (1019) yılında Gazneli Mahmud’un huzurunda önce Şâfiî mezhebine uygun âdâb ve erkânı gözeterek, ardından Ebû Hanîfe’nin savunduğu bütün ruhsatları cemederek namaz kıldığı, böylece ikisi arasında kıyas yapan sultanı Hanefî mezhebinden döndürerek Şâfiî olmasını sağladığı rivayet edilir.* Bu örnek, ilerleyen yıllarda Cüveynî dahil birçok kişi tarafından Hanefîliği küçümsemek amacıyla dillendirildi. | |
| 421/1030 | Eş’arî kelâmcısı Ebû Mansûr el-Eyyûbî en-Nîsâbûrî’nin vefatı.* el-Muḳnî adlı eserinde mütekellim Hanefîler’in tekvîn sıfatına ilişkin görüşlerini eleştirdi. | |
| 428/1037 | Hanefî fakihi Kudûrî’nin vefatı.* Onun vefatından sonra Hanefî ilim merkezi Bağdat’tan Buhara’ya kaydı. | |
| 430/1039 | Hilâf ilminin kurucusu kabul edilen Hanefî fakihi Debûsî’nin vefatı. Mâtürîdî’ye sadece fıkhî bir konuda atıf yapar. | |
| 431/1040 | Büyük Selçuklular’ın kuruluşu.* Nîşâbur 431/1040-513/1119 yılları arasında Selçuklular’ın idare merkezi oldu.* Bu tarihten sonra şehirde birçok medrese kuruldu. Bağdat’taki Nizâmiye’den önce Doğu İslâm dünyasında tesis edilen otuzdan fazla medresenin çoğu burada yer almaktaydı.* Bu tarihten sonra şehirde değişik zamanlarda Şâfiîler ile Hanefîler arasında gerilim yaşandı. | Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey dönemiyle (431-455/1040-1063) birlikte Hanefî mezhebi Horasan ve Suriye şehirlerinde güçlenmeye başladı. Buralarda Hanefî âlimler görevlendirildi. Bu durum, Hanefîler ile Şâfiîler arasında uzun yıllara yayılan gerilimlere yol açtı. Horasan ve Mâverâünnehirli Hanefî âlimler, kendi bölgeleri dışında etkili olmaya başladı. |
| 432/1041 | Kelâmdan uzak durulmasını savunan Horasan Hanefîleri’nin reisi Sâid el-Üstüvâî’nin vefatı. | |
| 433/1041 | Karahanlılar’ın Doğu ve Batı olmak üzere iki devlete ayrıldı. | |
| 433/1041 | Semerkant, Batı Karahanlılar’ın başşehri oldu. Buhara ve Semerkantlılar arasında çekişme arttı. | V./XI. ve VI./XII. yüzyıllarda Hanefî fakihler bölgede en güçlü konumlarını elde etti. |
| 435/1044 | Şâfiî âlimlerinden Ebû Âsım el-Abbâdî (ö. 458/1066), eserinde Mâtürîdî’yi önde gelen Hanefî fakihleri arasında saydı. | |
| 436/1045 | Irak Hanefîler’in önde gelen temsilcisi Mu‘tezilî eğilimli Ebû Abdillâh es-Saymerî’nin vefatı.* Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aśḥâbih adlı Hanefî tabakat eserinin müellifi. | |
| 447/1055 | * Eş’arîler’e yönelik Selçuklu Veziri Kündürî’nin uyguladığı baskının başlangıcı (447-455)* Tuğrul Bey Bağdat’taki 114 yıllık Şiî Büveyhî hâkimiyetini sonlandırdı.Şafiî-Eş‘arîler ile Hanbelîler arasında Bağdat’a kanlı çatışmalar yaşandı. | Mezhep çatışmalarının yoğunlaşması. |
| Mâtürîdî Mezhebinin Ekolleşmesi (Nizâmiye Medreselerinin ve Sûfîlerin Etkisiyle Eş‘arîliğin Mâverâünnehir’de Yayılma Sürecine Girmesi ve Hanefîler’in Kelâma Yeniden İhtiyaç Hissetmesi) Dönem: Hicrî 450/1058 – 580/1184 Öncelikli Tehdit: Eş’arîler (Tekvîn konusundaki tartışmaların şiddetlenmesi) – Harezmli Mu‘tezilîler – Bâtınîler – Ehl- sünnet dışı tasavvufî akımlar İsimlendirme: Ashâb-ı Ebî Hanîfe – Ehl-i sünnet – Ehl-i Hak – Semerkand Hanefîleri – Mürciîler (Eş‘arîler’in ithamı) | ||
| Hicrî/Milâdî | Önemli Hâdiseler | Hanefîlik – Mâtürîdîlik |
| 455/1063 V./XI. yy. ikinci yarısı | Müslüman olan göçebe Türk kabilelerin Mâverâünnehir’e iskânının başlaması.Horasan’da Eş’arîler’e yönelik baskının sona ermesi (455/1063). | Mâverâünnehir’de Şâfiî-Eş‘arî anlayışın yayılmaya ve güçlenmeye başlaması. |
| 458/1066 | Buhara’da Ebû Hanîfe’nin itikādî ve fıkhî anlayışına uygun eğitim veren Tamgaç Han İbrâhim b. Nasr Medresesi açıldı.* Semerkant’ta Ebû Hanîfe’nin itikādî ve fıkhî görüşlerinin devlet eliyle öğretilmesi başladı. | |
| 459/1067 | Şâfiî-Eş‘arî anlayışa uygun eğitim veren Bağdat Nizâmiye Medresesi açıldı.* Eş‘arîler, Mâverâünnehir’de tehdit olarak algılanmaya başlandı. | Mütekellim Hanefîler ile Eş‘arîler arasında tekvin konusunda yoğun tartışmalar başladı. Bu durum, Ebû Hanîfe’nin itikādî görüşlerini kelâm yöntemiyle savunan hacimli ve temin edilebilen eserlere sahip olan Mâtürîdî’yi akla getirdi ve aktüelleştirdi. |
| Yaklaşık 463/1071 | Ebü’l-Muîn en-Nesefî (d. 438/1047), Mâtürîdî’yi “Önderimiz” ve “Ebû Hanîfe’nin görüşlerini en iyi bilen kişi” olarak öne çıkarmaya başladı. Ayrıca tekvîn kapsamında Tahâvî’nin Aķīde’sine de dikkat çekti. | |
| 465/1072 | * Sûfî Abdülkerim el-Kuşeyrî’nin vefatı.* Sûfî Ebü’l-Hasan el-Hücvîrî’nin vefatı.* Eş‘arîliği benimseyen sûfîler aracılığı ile Eş‘arî kelâmı Mâverâünnehir’de de yaygınlaşmaya başladı. | Eş‘arî mütekellim Ebû Bekr el-Fûrekî (ö. 478/1085), 465/1072’de tamamladığı en-Niẓâmî fî uṣûli’d-dîn’de Mâverâünnehirli âlimlerin Allah’ın ezelde hâlık olduğu şeklindeki (tekvîn) görüşlerini eleştirdi. |
| 468/1075 | Merv’de Hanefîler ile Şâfiîler arasında çatışma çıktı. | |
| 469/1076 | Bağdat’ta Eş‘arîler ile Hanbelîler arasında çatışmalar yaşandı. | |
| 472/1080 | Batı Karahanlılar’da 495/1102 yılına kadar sürecek 23 yıllık istikrarsız dönemin başlangıcı. | |
| V./XI. yüzyılın ikinci yarısı | et-Temhîd fî beyâni’t-tevḥîd müellifi mütekellim Ebû Şekûr Muhammed el-Keşşî’nin vefatı. Keşşî, Eş‘arîler’in savunduğu fiilî sıfatların hâdis olduğu şeklindeki görüşü, küfür olarak nitelendirdi. | |
| V./XI. yüzyılın ikinci yarısı | Pezdevî kardeşlerin babası, Muhammed el-Pezdevî’nin vefatı. | |
| 478/1085 | * Cüveynî’nin vefatı.Mugīsü’l-ḫalk fî iḫtiyâri’l-eḥak adlı Şâfiî mezhebini diğer mezheplere tercihini konu edinen eserinde Hanefîliğe ciddi eleştiriler yöneltti ve küçümsedi.* Gazzâlî (ö. 505/1111), 478/1085’te yazdığı Şâfiî mezhebinin öteki mezheplere üstünlüğünü konu edinen el-Menhûl min ta‘lîkâti’l-usûl adlı eserinde Ebû Hanîfe’nin bazı görüşlerinin şeriatı ters yüz edip yanlış yollara sevkettiğini ileri sürdü. | Hanefîler ve Şâfiîler arasında mezhep taassubu arttı.* Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî’nin tartıştığını söyledi Eş‘arî muhataplarından birinin Cüveynî veya onun öğrencisi Ensârî olması ihtimal dahilindedir. |
| 481/1088 | Semerkantlı Şâfiî fakihi Ebû Tâhir b. İlk, Melikşah’ın huzuruna çıkarak onu Mâverâünnehir’e müdahale etmeye ikna etti.Melikşah, Semerkant’ı ele geçirerek Batı Karahanlılar’ı Selçuklulara tâbi kıldı. | Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî Semerkant kadılığından azledildi, Buhara’ya göçtü.* Bu tarihten önce Buhara’da kelâma mesafeli duran âlimler hâkimdi; başkent Semerkant’ta ise Mâtürîdî’nin anlayışı yaygındı. 481/1088 sonrasında ise Hanefî kelâmcılarının [Mâtürîdîler’in] Buhara’da güçlü olduğu tespit edildi. |
| 481/1088 | Horasan’da faaliyet yürüten ünlü İsmâilî dâî şâir Nasır Hüsrev’in vefatı. | |
| 482/1089 | Fakih Ebü’l-Usr el-Pezdevî’nin vefatı.* Sadece fıkhî bir meselede Mâtürîdî’ye atıf yapar.* Pezdevî, fetret ehlinin inanma sorumluluğu konusunda ileri sürülen “Sadece aklın bulunmasıyla sorumluluğun başlaması” ile “Şirk koşsa bile ilahî davet olmadan kimse sorumlu tutulmaz” görüşlerini haddi aşmak olarak niteler. Böylece ilk görüşü savunan Ebû Hanîfe ve Mâtürîdî’den ayrı düşer. | |
| 483/1090 | Hasan Sabbâh, Alamut Kalesi’ni ele geçirdi. Bâtınîler, en tehlikeli iç tehdite dönüştü. | Fakih Serahsî’nin vefatı. |
| 485/1092 | Şafiî-Eş‘arîler ile Hanbelîler arasında Bağdat’ta kanlı çatışmalar yaşandı. | |
| 487/1094 | Fâtımîler; Nizârîler ve Müsta‘liler olmak üzere ikiye bölündü. Hasan Sabbah, Nizârî tarafta yer aldı. Ta‘lim anlayışını yaymaya çalıştı. Siyasî suikastler arttı. | Nîşâbûr’da Hanefîler, Şâfiîler ile ittifak yaparak şehirdeki Kerrâmîler’e saldırıp medreselerini yaktı ve pek çoğunu öldürdü. |
| 488/1095 | Gazzâlî, Tehâfütü’l-felâsife’yi yazdı. İncelediği yirmi meseleden üçünde İslâm filozoflarının küfrüne hükmetti. | Karahanlı yöneticisi Ahmed b. Hızır, halka açık bir mahkemede Hanefî fakihler tarafından yargılandı ve zındıklıktan suçlu bulunarak öldürüldü. |
| 490/1097 | * Haçlılar İznik’i işgal etti.* Gazzâlî, Horasan’a dönerek Tâberân-Tus’ta bir medrese ve hânkâh kurdu. | |
| 491/1098 | Haçlılar Antakya’yı işgal etti. | |
| 492/1099 | Haçlılar Kudüs’ü işgal etti. | |
| 493/1099 | Uṣûlü’d-dîn müellifi mütekellim Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî vefat etti.* Tekvîn görüşünü benimsedi ve bölgedeki Eş‘arîler’le bu konuda tartıştı.* Pezdevî, Mâtürîdî’ye itikādî konularda atıf yapar, ancak onun tüm görüşlerine bağlı değildir.* Hanefîler’in namazda Şâfiîlere uymasının câiz olmadığını savundu. | |
| 495/1102 | Selçuklu meliki Sencer, Mâverâünnehir’i ele geçirdi. Harun Tegin’i idam ettirdi ve iktidara Arslan Han Muhammed b. Süleyman’ı getirdi. Onun iktidarı 29 yıl sürdü. | Sencer, Karahanlı dinî teşkilatına da müdahale ederek Buhara Hanefîleri’nin reisi Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd müellifi mütekellim Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr’ı sürgüne gönderdi. Onun yerine Abdülazîz b. Ömer b. Mâze’yi sadr olarak atadı.* Saffâr’ın ailesi kelâm müdâfii Âl-i Saffâr’ın Buhara Hanefî âlimleri üzerindeki iktidarı sona erdi. el-Mâze’nin ailesi, Âl-i Burhan’ın 141 yıllık dönemi başladı. Âl-i Burhan’ın kelâm ilmini teşvik ettiğine dair bilgi tespit edilemedi.* Mâverâünnehir Hanefîleri arasında Ebû Hanîfe’nin ahir ömründe kelâmla meşguliyeti terk ettiği yönündeki kanaat güçlendi. |
| 500/1106 | Mütekellim Muhammed el-Hasîrî’nin vefatı.* Hasîrî, eseri el-Hâvî’de Şâfiîler’in Hanefîler’e Mürcî ithamında bulunmasına karşı çıktı. | |
| 502/1109 | Gazzâlî, Sencer’in huzurunda Ebû Hanîfe aleyhindeki görüşleri nedeniyle sorguya çekildi. Belki de bundan dolayı Ebu Hanife ile kanaatini revize etti ve İhya’da onun faziletli kimseler arasında olduğunu dile getirdi. | |
| 503/1109 | İhyâ, Endülüs’te yasaklandı ve Kurtuba Camii’nin avlusunda yakıldı. | |
| 505/1111 | Gazzâlî, Tus’taki hânkâhında İlcâmü’l-avâm’ı telifinden birkaç gün sonra vefat etti. | |
| 508/1115 | Tebṣıratü’l-edille müellifi mütekellim Ebü’l-Muîn en-Nesefî vefat etti.* Mâtürîdî’nin önderliği onun gayretleri ile belirginleşti.* Nesefî, bölgedeki Eş‘arîler’in tekvînin Hicrî 400/1010’dan sonra ortaya çıkan bid‘at bir görüş olduğu iddiasına, özellikle Mâtürîdî’nin ismini anarak reddetti.* Mâtürîdî’nin önderliğinin belirginleştiği ekolleşme süreci başladı. Bu tarihte, Mâtürîdî’nin önderlik otoritesi hâlâ genel kabul görmemişti, özellikle de fakih Hanefîler arasında. | |
| 510/1116 | Tus’ta Ali er-Rızâ Türbesi’nde yaşanan olayda Sünnî ve Şiî birçok kişi öldü. | |
| 514/1120 | * Şehristânî, Merv’e gelerek Sencer’in veziri Ebü’l-Kāsım Muhammed’in hizmetine girdi.el-Milel’i vezire ithaf etti.* Mu‘tezilî müfessir Zemahşerî, Keşşâf’ı telif etti (512-514/1132-1134). | Merv’de sürgünde olan Zâhid es-Saffâr, Eş‘arîliğin temel eserlerini okuma fırsatı elde etti. Böylece Mâtürîdî anlayıştaki kelâmcılar, Eş‘arîliği asli kaynaklarından öğrenmeye başladı. |
| 519/1125 | Nesefî’nin öğrencisi Burhâneddin Ali b. Hasan el-Belhî (ö. 548/1153), Nûruddîn ez-Zengî’nin (ö. 607/1211) Halep’te kurduğu medreselerde ders vererek Hanefî-Mâtürîdî ilim geleneğinin öncüsü oldu. Ömer en-Nesefî’nin Metnü’l-Akāid’ini Suriye’de yaydı. | |
| 534/1139 | Mütekellim Zâhid es-Saffâr, 84 yaşında vefat etti.* Mâtürîdî’yi Ehl-i sünnet’in imamlarında biri olarak öne çıkarttı.* Mâtürîdî’nin kelâmî görüşlerini benimsedi ve onun yöntemini aynen takip etti. | |
| 527/1133 | Sultan Sencer’in yeğeni Mes’ûd b. Muhammed’in (ö. 547/1152), Re’yde bulunduğu sırasında huzurunda yapılan tartışmalarda Eş‘arîler ile Bâtınîler’in tâ‘lim öğretisinin birbirine benzediği sonucuna varıldı. Bu toplantılarda alınan kararlar, Kādî Ebû Muhammed Hasan Esterabâdî (ö. 541/1146) tarafından çoğaltılarak çeşitli şehirlere gönderildi. Eş‘arîler’in siyasî ve askerî baskı altında tutulan Bâtınîler’e benzetilmesi, onları oldukça sıkıntıda bıraktı ve çok sayıda kişi mezhebinden döndüğünü dile getirmek durumunda kaldı. | |
| 535/1140 | Mutasavvıf Yûsuf el-Hemedânî vefat etti.* Hemedânî, Rütbetü’l–hayât isimli bir eserinde, benimsememekle birlikte iman ve İslâm kavramlarının aynı olduğu yönündeki Mâtürîdî anlayışı aktardı.* Ahmed Yesevî, Buhara’ya gelerek Hemedânî’ye intisap etti ve 555/ 1160’ta irşat postuna oturdu. | Yirmi yıldan fazla Buhara’da ikamet eden Hanefî–sûfî Ahmed Yesevî, Mâtürîdî kelâmından haberdar oldu. |
| 536/1141 | * Sencer’in komuta ettiği Selçuklu ve Batı Karahanlı ordusu, putperest Karahıtaylar’a yenildi.* Mâverâünnehir hâkimiyeti Karahıtaylar’a geçti. | Buhara ve Semerkant’taki sosyo-kültürel ortam zarar gördü.* Mâveraünnehir kökenli pek çok âlim Halep ve Şam bölgelerindeki medreselerde görev yapmak üzere Batı’ya göç etmeye başladı. Bunlar sayesinde hem Hanefîlik hem de Mâtürîdîlik yayılmaya başladı. |
| 537/1141 | Mâtürîdî’nin kelâmî görüşleri akāid risâlesi formunda özetleyen Ömer en-Nesefî vefat etti. Nesefî, hem Mâtürîdî anlayışı yaymaya çalıştı, hem de Ehl-i sünnet dışı tasavvufî akımlarla mücadele etti. | |
| 538/1144 | Göçebe Oğuzlar Mâverâünnehir’i istila etti. | Buhara ve Semerkant’taki sosyo-kültürel ve ilmî ortam zarar gördü. |
| 538/1144 | Mu‘tezilî Zemahşerî vefat etti. | |
| 539/1144 | Mâtürîdî’nin fıkhî ve kelâmî görüşlerine değer veren Şerhu Te’vîlâti’l-Kur’ân sahibi fakih-mütekellim Alâeddin es-Semerkandî vefat etti. | |
| 545/1150 | İhvân-ı Safâ Risâleleri, Halife Müstencid’in emri ile özel ve genel kütüphanelerden toplatılarak yakıldı. | |
| 548/1153 | * Şehristânî vefat etti.* Nişâbur’da Şâfiîler ile Hanefîler arasında şiddetli çatışmalar yaşandı. | |
| 550/1155 | Mecmûu’l-havâdis ve’n-nevâzil müellifi Ahmed b. Mûsâ b. İsâ el-Keşşî’nin vefatı.* Keşşî eserinde Rüstüfeğnî’nin günümüze ulaşmayan el–Fevâid adlı eserine dayanarak onun kelâmî ve fıkhî görüşleri aktarır. | |
| 552/1157 | * Büyük Selçuklular yıkıldı.* Mâverâünnehir’deki ilmî ortam zarar gördü. | * Lübâbü’l-kelâm müellifi mütekellim Alâeddin el-Üsmendî’nin vefatı.* et-Temhîd li-kavâidi’t-tevhîd müellifi mütekellim Mahmud b. Zeyd el-Lâmişî’nin vefatı. |
| 556/1161 | Bu tarihe kadar İsfehân’da Şâfiîler ile Hanefîler arasında şiddetli çatışmalar yaşandı. Sekiz Hanefî ve on yedi Şâfiî medresesi yok oldu. | Fetḥu’l-ġalaķ fi’t-tevḥîd’in müellifi Ebü’l-Kāsım Nâsıruddîn Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî’nin vefatı. |
| 559/1164 | Hasan Sabbâh’tan sonraki IV. Efendi olan II. Hasan, İslâm şeriatının nesh edildiğini ilan etti. Bu anlayışları 40 yıl değişmedi. | |
| 560/1165 | İsfehân’da Şâfiîler ile Hanefîler arasında şiddetli çatışmalar yaşandı. | |
| 561/1166 | Kādirîyye tarikatının kurucusu Abdülkādir el-Geylânî’nin vefatı. | |
| 562/1166 | Yesevîlik’in kurucusu Ahmed Yesevî’nin vefatı. | |
| 567/1171 | İsmâilî-Fâtımî Devleti yıkıldı. | |
| 571/1176 | Şâfiî-Eş‘arî İbn Asâkir’in vefatı.* Tebyînü keẕibi’l-müfterî’de Eş‘arî’yi hararetle savundu.* Eş‘arîler’le Hanefîler arasında çok fazla ihtilaf olmadığını dile getiren görüşleri, sonraki süreçte Sübkî gibi uzlaştırmacıların temelini oluşturdu. | |
| 575/1179 | Manzûm türdeki Mâtürîdî akāidi Emâlî’yi kaleme alan Ali b. Osman el-Ûşî vefat etti. | |
| 578/1182 | Rifâiyye tarikatının kurucusu Ahmed Rifaî’nin vefatı. | Fakih Kādîhan (ö. 592/1196), Fetâvâ’sında Mâtürîdî’yi Ehl-i sünnet’in reisi olarak tanıttı. Mâtürîdî, bu tarihten sonra Mâverâünnehirli fakih ve mütekellim Hanefîler’in tamamı tarafından Ehl-i sünnet’in lideri olarak kabul edildi, Mâtürîdîliğin ekolleşmesi tamamlandı. |
| 580/1164 | Fahreddin er-Râzî, Sâbûnî dâhil Mâverâünnehirli birçok Hanefî âlimle kelâmî münazaralar yaptı ve galip geldi. | * Mütekellim Sâbûnî vefat etti. Sâbûnî’den sonra Ebü’l-Berakât en-Nesefî’ye kadar yaklaşık bir asır, Mâtürîdî kelâmı güçlü bir mütekellim çıkartamadı.* Bu tarihten sonra Hanefî âlimlerde Râzî’nin şahsında Eş‘arî kelâmına yöneliş başladı. Öncelikle Râzî’nin eserleri ihtisar edildi ve örnek alındı. |
| Mâverâünnehir’de İlmî ve Kelâmî Faaliyetler Zayıflarken Mâtürîdîliğin Batıda Yayılmaya Başlaması (Eş‘arîliğin Felsefî Kelâma Dönüşme Süreci) Dönem: 580/1164 – 771/1370 Öncelikli Tehdit: Putperest Karahıtaylar ve Moğollar’ın Mâverâünnehir’i istilası. İsimlendirme: Semerkant Hanefîleri – Semerkant Kelâmcıları – Hanefiyye – Mâtürîdiyye (Mu‘tezilîler’in kullanımı) – Mâtürîdî’nin Taraftarları (Eş‘arîler’in kullanımı) | ||
| Hicrî/Milâdî | Önemli Hâdiseler | Hanefîlik – Mâtürîdîlik |
| 580/1164 | Mütekellim Sâbûnî vefat etti. | |
| 587/1191 | İşrâkî felsefe akımını kuran Sühreverdî vefat etti. | es-Sulṭânü’l-mübîn fî uṣûli’d-dîn müellifi Alâeddin el-Kâsânî’nin vefatı.* Mütekellim – fakih Alâeddin es-Semerkandî’nin damadı ve öğrencisidir.* Bir ara Konya’ya giderek Selçuklu Sultanı I. Mesud’un sarayında kaldı ve bu sırada bazı ilmî tartışmalara katıldı.* Halep’te Halâviyye Medresesi’ne hoca olarak tayin edildi ve hayatının sonuna kadar burada ders verdi. |
| 592/1196 | Fakih Kādîhan’ın vefatı.*Fetevâ’sında Mâtürîdî’yi Ehl-i sünnet’in reisi olarak andı. | |
| 593/1197 | Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî, Halep’te vefat etti. Eseri, Ravżatü’l-mütekellimîn fî uṣûli’d-dîn Mâtürîdî görüşleri içerir.* Bu eserde, Tahâvî akīdesine Mâtürîdî kelâmının etkisinden de söz edilebilir. | |
| 606/1210 | Fahreddin er-Râzî’nin vefatı.* İmam Mâtürîdî’den “Mâverâünnehir âlimlerinin tâbi olduğu önder” olarak söz etti.*Tefsirinde Mâtürîdî’nin bazı görüşlerine yer verdi.* Sâbûnî dâhil Mâverâünnehirli birçok Hanefî âlimle yaptığı kelâmî münazaralardan galip çıktı.* el-Burhânü’l-Bahâ’iyye adlı Farsça eserinde Şâfiîler’in Hanefîler’den ayrıldığı meseleleri zikredip Şafiîliği savundu ve Kaffâl’ın baş rolde oynağı hâdiseye atıf yaparak Hanefîliği yerdi. | * Fahreddin er-Râzî’nin ilmî ve kelâmî birikiminden etkilenen Hanefî âlimler, onun eserlerini okumaya, ihtisar ve şerh etmeye yöneldi.* Hanefî âlimi Burhâneddîn en-Nesefî, Râzî’nin Nihâyetü’l-uḳūl’ü ile tefsirini ihtisar etti. |
| 608/1212 | Batı Karahanlılar yıkıldı. | |
| 609/1212 | Harzemşahlar Mâverâünnehir’i ele geçirdi ve yağmaladı. | |
| 616/1220 | Buhara, Cengiz Han tarafından istila edildi. | |
| 617/1220 | Moğollar, Mâverâünnehir ve Horasan’ı istila ederek tahrip etti. | Mâverâünnehir ve Horasan’daki ilmî ortam büyük zarar gördü. Mâtürîdî kelâmının gelişme merkezleri olan Buhara ve Semerkant tahribata uğradı. Bu durum, Mâtürîdî anlayışın güçlenmesini engelledi.*Mâverâünnehirli âlimlerin Batı’ya göçü arttı. Bu durum, Mâtürîdîliğin yayılması sonucunu doğurdu. |
| 624/1227 | Dımaşk Eyyûbî meliki el-Melikü’l-Muazzam Şerefüddîn Îsâ’nın vefatı.* Eyyûbî hânedanının tamamı Şâfiî mezhebine mensup olmasına rağmen el-Melikü’l-Muazzam mutaassıp bir Hanefî idi.* Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîḫu Baġdâd’ında İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’yi eleştiren rivayetlere cevap vermek için es-Sehmü’l-muṣîb fi’r-red ale’l-Ḫaṭîb adlı reddiye kaleme aldı. | |
| 631/1233 | Eş‘arî kelâmcısı Seyfeddin el-Âmidî’nin vefatı. | |
| 632/1235 | Şerhu Umdeti aķīdeti Ehli’s-sünne müellifi Halil b. Ali el-Hanefî en-Neccârî’nin vefatı. | |
| 634/1236 | Sadreddin Muvaffak b. Muhammed el-Hâssî’nin vefatı.*Ebû Hanîfe’yi savunmak amacıyla el-İbâne fi’r-red alâ men şenne‘a alâ Ebî Ḥanîfe adlı eseri kaleme aldı. | |
| 642/1244 | Kendi döneminde Hanefî fukahasının önde gelen âlimlerinden olan Şemsüleimme Kerderî’nin vefatı.* Hanefî mezhebine ve Ebû Hanîfe’ye yönelik eleştirilere ve özellikle Halep’te muttali olduğu Gâzzâlî’nin el-Menhûl’una cevap olarak telif ettiği risâlesi vardır.* Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin hocasıdır. | |
| 648 /1250 | Memlükler dört mezhepten birer kādılkudât tayin ederek Sünnî mezheplerin eşitliği fikrini uygulamaya koydu. Bu durum, Sünnîler arasındaki sürtüşmeleri azalttı ve uzlaşmaya katkı sağladı. | |
| 652/1254 | en-Nûrü’l-lâmi‘ müellifi Necmeddin Menkübers b. Yalınkılıç’ın vefatı. * Eserinde [muhtemelen Hârezm’deki] Mu’tezile’nin Ebû Hanîfe’nin yolunu tutanları akāidde ve usûlde Mâtürîdî’ye nisbet ederek Mâtürîdiyye olarak andığı şeklinde bir aktarımda bulundu. | |
| 654/1256 | Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin vefatı.* Ebû Hanîfe’ye ve Hanefîliğe yöneltilen eleştirileri cevaplamak ve biraz da hadis taraftarı bir çizgiye yaklaştırmak amacıyla üç eser yazdı. | |
| 656/1258 | Abbâsîler’in yıkılışı. | |
| 658/1260 | Hârezmli Hanefî-Mu‘tezilî Necmeddîn ez-Zâhidî el-Gazmînî’nin vefatı.* İmam Zâhidî, Mu‘tezile mezhebini savunmak üzere bir Mu‘tezilî tarafından yazılan son eserlerden biri olan el-Müctebâ fi’l-uśûl’u kaleme aldı.* Karamanoğulları’nın idaresi altındaki Karaman’da ikamet etti. İlmî birikimi ve anlatımıyla halkın sevgisini kazandı. Anadolu’nun çeşitli yerlerinden gelen pek çok talebeye ders verdi. Bunların arasında Şeyh Edebâli de vardı. | |
| 666/1268 | * Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin hocası Hamîdüddin ed-Darîr’in vefatı.* Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr er-Râzî’nin vefatı (ö. 666/1268’den sonra). Buhara ve Semerkant’ta eğitim aldıktan sonra Moğollar sebebiyle Artuklu ülkesine/Mardin’e göç etti. Eserlerinin bir kısmını burada telif etti. İtikadî konularda Mâtürîdî mezhebine bağlıdır. Ûşî’nin el-Emâlî isimli risâlesine el-Hidâye mine’l-i‘tiķād adlı manzûm şerh yazdı. | |
| 671/1273 | Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, el-Câmi‘ li-aḥkâmi’l-Ķur‘ân adlı tefsirinde Mâtürîdî’nin bazı görüşlerine yer verdi. | |
| 671/1273 | * Buhara, iki rakip Moğol prensinin yağma ve katliamına uğradı ve bu tarihten sonra yedi yıl ıssız ve harabe halinde kaldı. * İlim merkezi olan Buhara, bu tarihten sonra eski parlak günlerine dönemedi. | Ebü’l-Berakât en-Nesefî, Harap edilen ve ıssız kalan Buhara’dan Kirman’a göçtü. Nesefî, Kutbiyye-Sultâniyye Medresesi’nde 689/1290 sonrasına kadar uzun yıllar ders verdi. Bu sayede Mâtürîdî anlayış, yayılma sürecine girdi. |
| 672/1274 | Felsefî kelâm geleneğinin temsilcilerinden Nasîrüddîn et-Tûsî’nin vefatı. | |
| 685/1286 | Eş‘arî kelâmcısı Beyzâvî’nin vefatı.* Felsefî kelâmı daha ileri götürerek iki ilmin meselelerini birbirinden ayırt edilemeyecek şekilde birleştirmiştir. | |
| 687/1289 | * Hanefî âlimi Burhâneddîn en-Nesefî, Râzî’nin Nihâyetü’l-uḳūl’ü ile tefsirini ihtisar etti.* Şerḥü’l-Fıkhi’l-ekber müellifi Atâ b. Ali el-Cüzcânî’nin vefatı. | |
| 691/1292 | Şam’daki medresesinde Mâtürîdî kelâmını okutan mütekellim Ömer b. Muhammed el-Habbâzî’nin vefatı. | |
| 701/1301 | el-Aḳīdetü’r-Rükniyye müellifi mütekellim Ubeydullah b. Muhammed es-Semerkandî’nin vefatı. | |
| 702/1303 | eś–Śaḥâ’ifü’l-ilâhiyye müellifi Şemseddîn Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin vefatı. | |
| 710/1310 | el-Umde ve el-İ‘timâd fi’l-i‘tiķād mütekellim Ebü’l-Berakât en-Nesefî’nin vefatı. | |
| 714/1314 | Nesefî’nin Temhîd’inin şârihi mütekellim Hüsâmeddin es-Siğnâkī’nin vefatı. | |
| 723/1328 | Sistematik Selefiyye’nin öncüsü Takıyyüddîn İbn Teymiyye’nin vefatı. | |
| 747/1346 | Hanefî mütekellim Sadrüşşerîa es-Sânî’nin vefatı. O, mantık, felsefe ve kelâm ilimlerinin dilini öne çıkaran Râzî ekolünün yöntemini kullandı. et-Tavżîḥ’te hüsün-kubuh konusunda Mâtürîdî anlayışını dört mukaddime ile temellendirerek savundu ve Eş‘arî’yi ağır şekilde eleştirdi. | |
| 749/1349 | İbn Teymiyye’nin öğrencisi İbn Fazlullah el-Ömerî, [muhtemelen Menkübers b. Yalınkılıç’ın en-Nûrü’l-lâmi‘ adlı eserine dayanarak] Mâtürîdiyye adının kullanıldığını belirtti.* Ona göre [muhtemelen Hârezm’deki] Mu’tezile, Ebû Hanîfe’nin yolunu tutanları akāidde ve usûlde Mâtürîdî’ye nisbet edip Mâtürîdiyye şeklinde anıyordu. | |
| 756/1355 | * Adudüddîn el-Îcî’nin vefatı.* Takıyyüddîn es-Sübkî’nin vefatı. O, Eş‘arîler’le Hanefîler’in görüşlerini İbâne ve Tahâvî akidesi özelinde karşılaştırdı. Onun bu çabasını oğlu devam ettirdi. | Îcî’nin eseri el-Mevâķıf, Cürcânî’nin şerhiyle birlikte Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutuldu. |
| 758/1357 | Hanefî âlimi Necmüddin et-Tarsûsî’nin vefatı.* Urcûze fî ma‘rifeti mâ beyne’l-Eşâ‘ire ve’l-Ḥanefiyye mine’l-ḫilâf fî uṣûli’d-dîn adlı yirmi beş beyitlik bir manzum risâledir. Eserde, Eş‘arîler ile Hanefîler’in [Mâtürîdîler’in] itikādî görüşlerini mukayese edilir. | |
| 768/1367 | Teftâzânî, 768’de (Nisan 1367) Hârizm’de iken Hanefî-Mâtürîdî Ömer en-Nesefî’nin Metnü’l–Aḳāid’ini şerh etti (Şerḥü’l- Akāid). Eser, Osmanlı eğitim kurumlarında ders kitabı olarak okutuldu. | |
| Mâtürîdîliğin Ehl-i sünnet’in İki Kelâm Mezhebinden Birisi Olarak Kabul Görmesi (Mâtürîdîlik ile Eş‘arîlik Arasında Uzlaştırma Çabalarının Artması ve Hanefî Akāid Eserlerinin Yeniden Keşfi) Dönem: 771/1370 – 1334/1918 Öncelikli Tehdit: Moğol Tehdidi Sonrası Rakip İslâm Devletlerinin Ortaya Çıkması – Safevî-Şiî Propagandaları İsimlendirme: Hanefiyye – Mâtürîdiyye | ||
| 771/1370 | es-Seyfü’l-meşhûr fî şerḥi Aķīdeti Ebî Manśûr’un müellifi İmam Eş‘arî’nin savunucusu Tâceddin es-Sübkî’nin vefatı.* el-Ķaśîdetü’n-nûniyye’sinde Hanefîler [Mâtürîdîler] ile Eş‘arîler arasında, yedisi lafzî ve altısı aslî olmak üzere on üç meselede ihtilâf bulunduğunu belirtti. Bunların küfrü ve bid‘at suçlamalarını haklı kılmayacak kadar önemsiz olduğunu savundu. Mâtürîdî’ye ismen atıf yaptı. | Sübkî’nin Nûniyye’si ile birlikte Eş‘arîlikle Mâtürîdîliği uzlaştırma çabaları başladı ve arttı. |
| 771/1370 | Timur, Mâverâünnehir’e hâkim olarak Semerkant’ta tahta oturdu.* Bölgede ilmî ortam tekrar canlanma sürecine girdi. | |
| VIII./XIV. Yüzyılın ikinci yarısı | Şerḥu’l-Ḳaṣîde fi’l-ḫilâf beyne’l-Eş‘ariyye ve’l-Mâtürîdiyye müellifi Nûreddin Muhammed b. Ebî Tayyib eş-Şîrâzî’nin vefatı.* Bu eser, Ebû Azbe’niner-Ravżatü’l-behiyye’sinin temel kaynağıdır/intihal edildiği aslıdır. | |
| 784/1383 | Teftâzânî, 784/1383 yılında Semerkant’ta tamamladığı Şerḥu’l-Maḳāsıd’da Mâtürîdiyye adlandırmasını kullandı ve bu isim Hanefîler ile Eş‘arîler arasında kabul gördü ve yaygınlaştı. | Mâtürîdiyye adlandırmasının kullanımının yaygınlaşması. |
| 786/1384 | Seyyid Şerif el-Cürcânî ve Molla Fenârî’nin öğrencisi Ekmeleddîn el-Bâbertî vefat etti.* Hanefî-Mâtürîdî kaynakların şârihidir (Şerḥu Vaśıyyeti’l-İmâmi’l-A‘žam, el-İrşâd fî şerḥi’l-Fıķhi’l-ekber, Şerḥu Umdeti’l-aķāid li’n-Nesefî, Şerḥu Aķīdeti Ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a).* Hanefiliğin niçin tercih edilmesi gereken mezhep olduğunu Memlüklü yöneticilere hitaben yazdığı risalede temellendirmeye çalışdı. | |
| 791/1389 | Nakşibendiyye tarikatının kurucusu Bahâeddin Muhammed b. Muhammed el-Buhârî’nin vefatı.* Cehrî zikirden hafî zikre yöneldi.*Semâ ve halveti, mânevî gelişme yolları olarak kabul etmez. | |
| 792/1390 | Teftâzânî’nin vefatı. | Teftâzânî, Ehl-i sünnet mezhebinin iki ana kola ayrıldığını, kendi zamanında Horasan, Irak, Şam vb. yerlerin büyük çoğunluğunda Eş‘ariyye, Mâverâünnehir’de ise Mâtürîdiyye anlayışının yaygınlık kazandığını belirtti. |
| 816/1413 | Seyyid Şerif el-Cürcânî’nin vefatı. | |
| 819/1416 | Şâfiî âlimi İbn Cemâa Muhammed b. Ebû Bekir’in vefatı.Ûşî’nin akāidle ilgili olup el-Ķaśîdetü’l-lâmiyye diye de bilinen Bed’ü’l-emâlî adlı eserine Dercü’l-meâlî fî şerḥi Bed’i’l-emâlî adlı şerh yazdı. | |
| 834/1431 | Osmanlı âlimi Molla Fenârî’nin vefatı. | |
| 836/1432 | Ġāyetü’l-merâm fî şerḥi Baḥri’l-kelâm müellifi mütekellim Hasan b. Ebî Bekir el-Hanefî el-Makdisî’nin vefatı. | |
| 845/1442 | Tarihçi Makrîzî’nin vefatı.*Teftâzânî’nin Mâtürîdiyye şeklindeki kullanımını tekrarladı. | |
| 857/1453 | İstanbul’un fethi.Fâtih, İstanbul’u Osmanlı’nın idarî merkezi yaptığı gibi bir kültür merkezi haline getirmek için de çalışmaya başladı. | |
| 861/1457 | el-Müsâyere müellifi Kemâleddin İbnü’l-Hümâm’ın vefatı.*Ehl-i Hakkı, Hanefîler ve Eş‘arîler olarak belirtti ancak “Mâtürîdiyye” adını kullanmadı. | |
| 863/1459 | el-Ḳaṣîtü’n-Nûniyye’siyle meşhur Osmanlı âlimi ve İstanbul’un ilk kadısı Hızır Bey’in vefatı. *Kasidede kelâmî konular önemlerine göre bir veya birkaç mısrada ele alınarak Mâtürîdî ekolünün görüşleri çerçevesinde işlenir. | |
| 874/1470 | Ĥâşiye alâ Şerḥi’l-Aķāidi’n-Nesefiyye müellifi Osmanlı âlimi Hayâlî’nin vefatı. | |
| 879/1474 | Şerhu’l-Müsâyere fi’l-aķāidi’l-münciye fi’l-âḫire müellifi Hanefî âlimi İbn Kutluboğa’nın vefatı. | |
| 891/1486 | Şerḥu’l-Fıķhi’l-ekber müellifi İlyâs b. İbrâhim es-Sînobî’nin vefatı. | |
| 901/1496 | Ĥâşiye alâ Şerḥi’l-Aķāid müellifi Osmanlı âlimi Kestelî’nin vefatı. | |
| 906/1500 | Şâfiî âlimi Kemâleddin İbn Ebû Şerîf’in vefatı.* Mâtürîdî âlimi İbnü’l-Hümâm’ın el-Müsâyere’sini şerh etti.* Ehl-i sünnet’i Eş‘ariyye ve Mâtürîdîyye olarak tanımladı. | |
| 930/1523 | Ebü’l-Müntehâ el-Mağnîsâvî (ö. 1000/1592), Osmanlı dünyasında meşhur olan Şerḥu’l-Fıķhi’l-ekber’in telifini tamamladı.* Şerhe esas olan el-Fıķhü’l-ekber metninde, Resûlullah’ın anne ve babasının câhiliyye itikadı üzere öldükleri ibaresi yer almaktadır. | |
| 940/1534 | İḫtilâfü’l-Mâtürîdiyye ve’l-Eş‘ariyye ve Şerḥu’l-Fıķhi’l-ekber müellifi Kemalpaşazâde’nin vefatı.* Eş‘ariyye ile Mâtürîdiyye arasında mevcut olan on iki ihtilaflı konuyu belirtti ve Mâtürîdî’yi gündeme taşıdı. | |
| el-Fıķhü’l-ekber şerhi el-Ḥikmetü’n-Nebeviyye müellifi Hakîm İshâk er-Rûmî’nin vefatı. | ||
| 956/1549 | Osmanlı âlimi İbrâhîm b. Muhammed el-Halebî’nin vefatı.* Risâle fî haķķı ebevey nebiyyinâ aleyhi’s-selâm müellifidir.* Mezhebini Mâtürîdîyye olarak belirtti. | |
| el-Ķavlü’l-faṣl ale’l-Fıķhi’l-ekber müellifi Muhyiddîn Muhammed b. Bahâeddîn b. Lütfullah el-Bayrâmî’nin vefatı. | ||
| 968/1561 | el-Me‘âlim fî ilmi’l-kelâm müellifi Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin vefatı.* Eser, Kādî Beyzâvî’nin Ṭavâli‘u’l-envâr’ındaki sisteme göredir. | |
| 981/1573 | Şerḥu’l-Fıķhi’l-ekber müellifi Birgivî Mehmet Efendi’nin vefatı. | |
| 990/1582 | Osmanlı âlimi Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî’nin vefatı.* Ketâ’ibü a‘lâmi’l-aḫyâr adlı eserinde Mâtürîdî’yi tanıttı. | |
| 1007/1600 | Osmanlı âlimi Nev’î Efendi Yahyâ Malkarâvî’nin vefatı.* Risâle fî’l-farḳ beyne meẕhebi’l-Eşâ‘ira ve’l-Mâtürîdiyye müellifi. * Eserine, “Bil ki fırka-i nâciye Eş’arî ve Mâtürîdîlerdir” diye başlar ve Ömer en-Nesefî’nin Metnü’l-Aḳāid, es-Sâbûnî’nin el-Bidâye ve Ebü’l-Muîn en-Nesefî’nin Tebṣıra’sına atıf yapar. | |
| 1010/1601 | Hanefî âlimi ve Osmanı kadısı Takıyyüddîn b. Abdilkādir et-Temîmî’nin vefatı.* Tabakāt eserinde Mâtürîdî’yi övmektedir. Bu eseri sebebi ile III. Murad’a tarafından Konya kadılığıyla ödüllendirildi. | |
| 1024/1615 | Eş‘ariyye ile Mâtürîdiyye arasında ihtilaflı konuları ele alan Ravżâtü’l-cennât fî uśûli’l-i‘tiķādât adlı eserin müellifi Osmanlı âlimi Hasan Kâfî Akhisârî’nin vefatı. | |
| 1049/1639 | Halvetiyye tarikatının Şemsiyye kolu şeyhlerinden Abdülmecid es-Sivâsî’nin vefatı.*Dürer-i Akāid adlı eserinde Mâtürîdî’yi Ehl-i sünnet imamlarından biri olarak andı ve onu Eş‘arî’ye üstün tuttu. | |
| 1078/1668 | Mâlikî âlimi Abdüsselâm el-Lekānî’nin vefatı. | Lekānî, Mâtürîdî’yi Ehl-i sünnet imamlarından biri olarak andı. |
| 1092/1681 | Esirizâde Abdülbâki Efendi’nin vefatı.*İrâde-i cüi’iyye konusunda Mâtürîdî anlayışı savundu. | |
| 1083/1672 | Şerḥu’l-Fıķhi’l-ekber müellifi Hıbrî Ali Efendi’nin vefatı. | |
| 1098/1687 | İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmâm müellifi Beyâzîzâde Ahmed Efendi’nin vefatı.* Ebû Hanîfe’nin kelâmla ilgili risâlelerinin şârihidir.* Ebû Hanîfe ve Mâtürîdî’nin görüşlerine bağlı kaldı.* Ebû Hanîfe’nin görüşlerini açıklarken temel Mâtürîdiyye kaynaklarına başvurdu.* Eş‘arîler ile Mâtürîdîler arasındaki farklılığın iddia edildiği gibi lafzî değil, temel ve belirgin olduğunu vurguladı. | |
| 1014/1605 | Ali el-Kārî’nin vefatı.* İtikādî konularda Selefî bir duruş benimseyen el-Kārî, el-Fıḳhü’l-ekber şerhinde Mâtürîdilik, Eş‘arîlik ve Selefîlik arasındaki farklılıkların lafzî olduğunu vurguladı.* Ebeveyn-i resûlün imanı hakkındaki Ebû Hanîfe’ye atfedilen söz, eserin metin ve şerh kısmında yer almaz.* Şerh, kelâm ilmi ve mütekellimler aleyhine olumsuz ifadeler içerir. | |
| 1114/1702 | Şerḥu Kitâbi’l-Vâṣıyyeti’l-menṣûb ile’l-İmâmi’l-Aẓâm müellifi Şeyhülislam Debbağzâde Mehmed’in vefatı. | |
| 1116/1704 | el-Fıķhu’l-ekber şerhi Şerḥu Ķavli’l-İmâmi’l-A‘zâm müellifi Güzelhisârî Âlim Mehmed Efendi’nin vefatı. | |
| 1133/1721 | Mâtürîdîler ile Eş‘arîler arasındaki ihtilâflı akāid konularının ele alındığı Nažmü’l-ferâid ve cem‘u’l-fevâid’in müellifi Bafra müftüsü Şeyhzâde Abdürrahim b. Ali el-Amâsî’nin vefatı. | |
| 1143/1731 | Taḥḳīḳu’l-intiṣâr fî ittifâki’l-Eş‘arî ve’l-Mâtürîdî ala ḫalḳı’l-iḫtiyâr müellifi Hanefî âlimi Abdülganî en-Nâblusî’nin vefatı. | |
| 1148/1735 | Ḫilâfiyyâtü’l-ḥükemâ me‘a’l-mütekellimîn ve ḫilâfiyyâtü’l-Eşâ‘ire me‘a’l-Mâtürîdiyye [el-Mesâlik fi’l-ḫilafiyyât] müellifi Mestçizâde Abdullah b. Osmân Efendi’nin vefatı/* Ona göre Andolu’da Hanefiler hâkim olsalar da, buralarda Eş‘arîler’in kitapları yaygındır. Bu beldelerde el-Fıkhü’l-ekber, el-Lâmiyye ve Metnü’l-Akāid dışında diğer Hanefi kelâm kitapları meşhur değildir. * Ehl-i sünnet’i Eş‘arîler, Mâtürîdîler ve Hanbelîler olmak üzere üçe ayırdı. | |
| 1149/1736 | Şerḥu’l-Fıķhi’l-ekber müellifi Mehmed Emîn el-Üsküdârî’nin vefatı. | |
| 1165/1752 | Mehmed b. Veli Kırşehrî’nin vefatı.* Eş‘arîler ile Mâtürîdîler arasındaki ihtilafa dair hacimli eseri bulunmaktadır. | |
| 1166/1753 | Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi (ö.1166/1753), Risâle fi’ḫtilâfâti’l-Mâtürîdî ve’l-Eş‘arî’yi telif etti. | |
| 1169/1756 | Osmanlı âlimi Dâvûd-i Karsî’nin vefatı.*Türkçe ve Arapça el-Ḳaṣîdetü’n-nûniyye şerhleri vardır.* Şerh-i Âmentü billâh adlı eserinde Mâtürîdî mezhebini esas aldı. Şerhu Ḳaṣîdeti Bed’i’l-Emâlî de onun telifidir. * Ma’lûmât adlı eserinde Eş‘arîler ile Mâtürîdîler’in görüşlerini mukayese etti. | |
| 1172/1759 | er-Ravżatü’l-behiyye fîmâ beyne’l-Eşâ‘ira ve’l-Mâtürîdiyye adlı eserin müellifi Ebû Azbe Hasen b. Abdilmuhsin’in vefatı. | |
| 1173/1759 | Risâle Mümeyyiz meẕhebi’l-Mâtüridiyye ani’l-meẕâhibi’l- ġayriye müellifi Kadızâde Mehmed Arif el-İspirî’nin vefatı.* Eserde, “ihtiyari fiillerin kazanılması” konusunda iki ekol arasında vuku bulan ihtilaflar ortaya konulur. İspirî, Ehl-i sünnet içerisine Eş’arîliği de dâhil ettiğini belirtir. | |
| 1174/1760 | Akkirmânî’nin vefatı.* Mâtürîdî’yi ve irade-i cüz’iyye görüşünü gündeme taşıdı. | |
| 1176/1762 | Şerḥu iḫtilâf beyne’l-Mâtüridiyye ve’l-Eş‘ariyye yazarı Osmanlı âlimi Ebû Saîd el-Hâdimî el-Buhârî’nin vefatı.*Söz konusu metin, Birgivî’nin (ö. 981/1573) Ṭarîķatü’l-Muḥammediyye adlı eserine yazılan el-Berîķatü’l-Maḥmûdiyye adlı şerhin bir bölümdür. | |
| 1208/1793’ten sonra | İķdü’l-cevher fî şerḥi’l-Fıķhi’l-ekber müellifi Koçhisârîzâde Süleyman Tâlib’in vefatı. | |
| 1210/1795 | Tuḥfetü’n-nebî fî şerḥi’l-Fıķhi’l-ekber müellifi Mustafa b. Muhammed el-Murâdî en-Nakşibendî’nin vefatı. | |
| 1235/1819 | Merahu’l-meâlî fî şerhi’l-Emâlî müellifi Mütercim Âsım Efendi’nin vefatı. | |
| 1260/1844 | * Şerḥu’l-Fıķhi’l-ekber müellifi İbrâhim b. Hasan el-İşkodravî’nin vefatı.* Terceme-i Vaṣiyyetnâme-i İmâm-ı A‘ẓam müellifi Cecelizâde İbrâhim Nûreddin Kastamonî’nin vefatı. | |
| 1320/1905 | el-Yâķūtü’l-aḥmer Şerhü’l-Fıķhi’l-ekber müellifi Hintli Vekîl Ahmed Sikenderpûrî’nin vefatı. | |
| 1347/1928 | el-Miftâḥü’l-ezher fî şerḥi’l-Fıķhi’l-ekber müellifi Süleyman b. Rasad el-Hanefi ez-Ziyâtî’nin vefatı. | |
| Mâtürîdîliğin ve Mezhebin Temel Kelâmî Kaynaklarının Yeniden Gündeme Gelmesi Dönem: 1970 ve sonrası İsimlendirme: Mâtürîdiyye – Mâtürîdîlik | ||
| Milâdî | Önemli Hâdiseler | Mâtürîdîlik |
| 1970 | Mâtürîdî âlimlerine ait eserlerin ilmî neşirlerinin yapılmasının etkisiyle Türkiye’de ve diğer İslâm ülkelerinde bu ekol canlanma sürecine girdi. | Kitâbü’t-Tevḥîd, Fethullah Huleyf tarafından neşredildi. |
| 1971 | Te’vîlâtü’l-Ķur’ân, Muhammed Eroğlu (İstanbul 1971), İbrâhim Avadayn – Seyyid Avadayn (Kahire 1971) ve Muhammed Müstefîzürrahman (Bağdad 1983) tarafından kısmen neşredildi. | |
| 1981 | Kitâbü’t-Tevḥîd’in Hüseyin Sudi Erdoğan tarafından başarısız bir tercümesi yapıldı. | |
| 1998 | Şemseddin es-Selefî el-Efgānî tarafından el-Mâtürîdiyye ve mevķıfühüm min tevḥîdi’l-esmâ ve’ś-śıfât adlı bir eser yazıldı. | |
| 2002 | Kitâbü’t-Tevḥîd, Bekir Topaloğlu tarafından Türkçe’ye çevrildi. | |
| 2003 | Kitâbü’t-Tevḥîd, Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi tarafından neşredildi. | |
| 2005 | Te’vîlâtü’l-Ķur’ân, Bekir Topaloğlu’nun öncülüğünde tamamen neşredildi. | |
| 2015 | Te’vîlâtü’l-Ķur’ân’ın Türkçe çevirisi, Ensar neşriyat tarafından yayımlanmaya başlandı. | |
KAYNAK: Demir, Abdullah. “Hanefîlerde Akâidden Kelâma Dönüşüm: Mâtürîdî Gelen-Ekinin Tarihsel Teşekkül Süreci = The Transformation from Creed to Kalām in Hanafis: Historical Formative Period of Maturidism.” Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi III , 93-115. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016
DİĞER ÇALIŞMALAR